Puzzle zła

Dominik Rutkowski, Złe dzieci, Świat Książki, Warszawa 2020, s. 303.

    Bywają książki, których lektura przypomina układanie skomplikowanych puzzli bez znajomości obrazka, który ma się wyłonić z drobnych elementów. Śledzenie ich fabuły wymaga skupienia, które jednak łatwo jest utrzymać, bo czytającego napędzają ciekawość i napięcie. Co się objawi po dopasowaniu kolejnego fragmentu? Czy przed oczyma zamajaczy choćby cień całości? Jedną z nich są Złe dzieci Dominika Rutkowskiego.
    Powieść Rutkowskiego ma na wielu poziomach skomplikowaną konstrukcję. Akcja rozgrywa się na trzech planach czasowych. W 1944 roku do Warszawy przybywa kobieta w ciąży, by wziąć udział w pogrzebie swojego narzeczonego, oficera SS wysoko postawionego w hierarchii, który został zabity w wyniku akcji zbrojnej polskiego podziemia. Jak się okazuje, do końca nie chodzi wyłącznie o pogrzeb, a kobieta, pałająca nienawiścią do Polaków, popełnia zbrodnię. W 1984 roku w Warszawie zjawia się para Norwegów. Po stolicy oprowadza ich młody przewodnik Mietek, ale obcokrajowców samo miasta zdaje się zupełnie nie obchodzić, za to bardzo interesują ich cmentarze. Do tego Norwegowie zdają się być nieco dziwni, nic więc wyjątkowego że intrygują przewodnika, ale również zostają wzięci na cel przez esbeków. I w końcu współcześnie ta sama para z Norwegii znowu przyjeżdża do Warszawy i po raz kolejny wizytuje głównie cmentarze. Mietek za wszelką cenę postanawia odkryć skrywaną przez nich tajemnicę.
    Fabułę Złych dzieci komplikuje także mieszanie w nich przez autora wspomnień i wyobrażeń, faktów i mniej lub bardziej prawdopodobnych zmyśleń. Nie przez przypadek poszczególne całostki fabularne zaczynają się od fraz: „Wspominam…”, „Wyobrażam sobie…” Dwójka Norwegów i polski przewodnik starają się – napędzani różnymi motywacjami – rozwikłać zagadkę z przeszłości (nie mogę zdradzić zbyt wiele, żeby nie spojlerować), mając bardzo mało twardych, sprawdzonych faktów. Dlatego w wątkach, w których brakuje im ich, odwołują się do domysłów czy zwykłych fantazji. W powieści Rutkowskiego bardzo istotne, by nie rzec – kluczowe, jest pytanie o to, czego bohaterowie (a pośrednio czytelnicy) szukają, badając przeszłość: prawdy czy raczej w miarę spójnego mitu, który dawałby choćby namiastkę porządku w chaosie faktów, spełniając swoistą funkcję terapeutyczną; nawet jeśli miałby to być mit naznaczony okrucieństwem.
    Do tego jeszcze Złe dzieci są nieoczywiste gatunkowo, ponieważ Rutkowski połączył w książce schematy powieści obyczajowej (szczególnie w wątku tyczącym Polski lat 80. XX wieku), czegoś w rodzaju historycznego reportażu śledczego (tajemnica przeszłości Norwegów) czy powieści sensacyjnej.
    Trudno jest pokusić się o jednoznaczną interpretację tak nieoczywistej powieści jak Złe dzieci. Wspominałem już o kwestii stosunku do historii, jej statusu czy pożytków płynących z jej odkrywania. Równie ważna jest w powieści Rutkowskiego problematyka zła – choć powinienem raczej napisać Zła, jako fatum niszczącego kolejnych ludzi, kolejne pokolenia. Zło wojny dotyka kobietę, która przybywa do Warszawy w 1944 roku, ale też ziarno zła zdaje się w niej tkwić wcześniej, będą częścią jej natury. To zło, dodatkowo wzmocnione traumami i obsesjami, sprawia, że po wojnie na dziesięciolecia razem z bliskimi prawie całkowicie izoluje się od świata, zamieszkując na niewielkiej wyspie u wybrzeży Norwegii. Zło niszczy jej życie i życie bliskich. Czy definitywnie? Czy dla bohaterów istniej szansa na wyjście z głębokiego cienia Zła w jako takim zdrowiu psychicznym? To czytelnik powieści musi sam udzielić sobie odpowiedzi na te pytania.
    Moim zdaniem są w książce Rutkowskiego motywy dyskusyjne. Naznaczenie i tak złej kobiety, która zamyka się na wyspie z bliskimi, jeszcze rysem mocno perwersyjnej seksualności wydało mi się nadmiarowe. Nie dość jasne są dla mnie motywacje Mietka do poszukiwań prawdy o parze Norwegów – choć pewnie tłumaczy go podobna jak u nich skłonność do ulegania obsesjom. Pomimo tych drobnych zastrzeżeń jedno stwierdzę wyraźnie – Złe dzieci Rutkowskiego są bez wątpienia jedną z najbardziej intrygujących i nieoczywistych powieści, które ostatnio czytałem.