Artyści przekrętu

 Jakub Ćwiek, Szwindel, Wydawnictwo Marginesy, Warszawa 2019, s. 398.

    Powieść Szwindel już na wejściu zaskakuje przynajmniej z dwóch powodów. Jej autor, Jakub Ćwiek, choć w swoim pisaniu zazwyczaj swobodnie łączy elementy różnych odmian prozy gatunkowej, kojarzony jest jednak głównie z fantastyką czy horrorem, a zdecydowanie mniej z prozą kryminalną. A Szwindlowi najbliżej jest właśnie do kryminału. Do tego Ćwiek wziął się za specyficzny temat – finezyjnych oszustw. O ile w rodzimym kinie sporo było udanych filmów o rozmaitych przekrętach, by wymienić dla przykładu takie filmy jak Vabank, Sztos czy Vinci, o tyle w literaturze historii o szwindlach było niewiele. Ćwiek wybrał więc niezbyt uczęszczaną ścieżkę, co wyszło na dobre i samemu pisarzowi, i – moim zdaniem – czytelnikom.
    Akcja powieści rozgrywa się współcześnie w Warszawie. Do Mikołaja, szeregowego pracownika korporacji, trafia niespodziewana przesyłka od zmarłego ojca, który porzucił rodzinę, kiedy Mikołaj był dzieckiem, i nie utrzymywał z synem kontaktu. Wyrodny ojciec przekazał synowi sporo gotówki, kilka listów adresowanych do różnych ludzi i coś w rodzaju pamiętnika, z którego Mikołaj dowiedział się, że rodzic był jednym z dwóch przywódców Kręgu, przestępczej organizacji skupiającej „mistrzów przekrętu”. Co więcej, zmarły mistrz przewałek zabezpieczył Mikołajowi spadek – tyle że bardzo specyficzny. Aby go podjąć, Mikołaj będzie musiał wziąć udział w finezyjnym oszustwie, które ma przynieść milionowy łup. Czy bohater zdecyduje się na taki krok? I czy „artyści przekrętu” po raz kolejny pokażą swoje niesamowite możliwości?
    Intryga w powieści Ćwieka jest sprawnie poprowadzona, mimo iż nie ma w niej zbytniej dynamiki czy dużych zaskoczeń. Dosyć szybko domyśliłem się, że pojawi się w niej podwójna „przewrotka” (i nie, wbrew pozorom nie zdradzam zbyt wiele), co jednak nie odebrało mi przyjemności lektury przede wszystkim dlatego, że autor do zwyczajowej intrygi kryminalnej dodaje „coś jeszcze”. Ćwiek wprowadza w świat ludzi zajmujących się oszustwami, przy czym nie chodzi o proste i nieśmiertelne przewałki w rodzaju tych „na wnuczka” czy „na policjanta”. Oszustwo w Szwindlu jest czymś w rodzaju gry strategicznej pomieszanej z teatrem/filmem. Rozpracowywanie gapa, czyli potencjalnej ofiary przekrętu, przypomina dogłębną analizę psychologiczną, który ma na celu poznanie słabych punktów człowieka, który został wzięty na cel oszustów, a potem bezwzględne ich wykorzystanie. Oczywiście, jest w tym trochę poszukiwań przez przestępców usprawiedliwienia w rodzaju – ludzie mają swoje mroczne tajemnice i wstydliwe słabości, liczne grzechy, za które muszą zapłacić. Kupuję to, w końcu powieściowy Krąg jest dosyć specyficzną organizacją przestępczą, najprawdopodobniej podrasowaną na potrzeby książkowej fabuły. A po rozpracowaniu gapa następuje jego osaczanie, przypominające teatralną inscenizację.  Ćwiek podbił jeszcze kwestię teatralizacji oszustw przez to, że szefem Kręgu uczynił… popularnego aktora. Bardzo to zmyślny, zabawno-ironiczny koncept. 
    W Szwindlu pojawia się ciekawy, choć poboczny wątek dotyczący prywatnego życia oszustów, które – jak łatwo się domyślić – jest jedną wielką klęską. Ponieważ nieustannie przyjmują nowe, zmyślone tożsamości, budują fikcyjne światy, nie są w stanie uporządkować i utrzymać prawdziwych relacji (o ile w przypadku tych bohaterów w ogóle można posługiwać się kategorią prawdy). Niezależnie od tego czy okłamują swoich partnerów, czy też stawiają na szczerość, koniec końców przegrywają. I – chyba – inaczej być nie może.
    Ćwiek napisał solidny, trochę nietypowy a przez to ciekawy kryminał. W zalewie odbijanych z jednej, mocno zużytej sztancy, opowieści kryminalnych o seryjnych zabójcach czy krwawych, nadmiernie wymyślnych zbrodniach historia, z którą przychodzi autor Szwindlu, wygląda świeżo. Dlatego szczerze kibicuję tej powieści. Zdaję sobie sprawę, że ta książka wygląda na jednorazowy „sztos”, co nie zmienia faktu, że chętnie poczytałbym więcej o „artystach przekrętu”.