No, kto mnie zabił?

Antti Tuomainen, Człowiek, który umarł, przeł. Iwona Kiuru, Wydawnictwo Albatros, Warszawa 2019, s. 350.

    Prozę fińskiego pisarza Anttiego Tuomainena pokochał miłością szczerą od pierwszej przeczytanej książki, czyli powieści Czarne jak moje serce. Skąd wziął się ten nagły afekt? Tuomainen mimo iż pochodzi z Północy, pisze zupełnie inaczej niż jego koledzy po klawiaturze ze Szwecji czy z Norwegii, ma niebanalne pomysły fabularne, z lekkością zawodowego tancerza przekracza granice prozy kryminalnej, ma poczucie humoru, które bardzo mi odpowiada i - zwyczajnie - bardzo dobrze pisze. A do tego zaskakuje mnie niemal w każdej kolejnej książce. Tak jak w powieści Człowiek, który umarł.
   
    Tuomainen kojarzony jest z nurtem Helsinki noir (chyba nie muszę tłumaczyć, co to takiego), jednak w nowej powieści fińskiego autora ani akcja nie dzieje się w stolicy Finlandii, ani też nie jest ona nazbyt mroczna i krwawa. Akcja Człowieka, który umarł rozgrywa się w prowincjonalnym miasteczku Hamina, którego centrum otaczają kręgi coraz dłuższych ulic, co dobrze oddaje rytm życia jej mieszkańców, wyznaczany przez powtarzalne, podobne do siebie dni, tygodnie i miesiące. Głównym bohaterem, a zarazem narratorem powieści, jest trzydziestosiedmioletni Jaakko Kaunismaa, który ma „ciążowy brzuch”, żonę, które konsekwentnie go przekarmia, i dobrze prosperującą firmę, która za grube pieniądze eksportuje do Japonii grzyby, uznawane w Kraju Kwitnącej Wiśni za wyjątkowy przysmak. Jak łatwo się domyślić, niespodziewanie życie bohatera wywraca się do góry nogami. Od lekarza dowiaduje się, że wcale nie cierpiał na przewlekłą grypę, tylko był od jakiegoś czasu podtruwany, przez co ma prawie całkowicie zniszczone organy wewnętrzne. Rokowania są fatalne, bo medyk daje Jaakko góra kilkanaście dni życia. Na dodatek tego samego dnia bohater dowiaduje się, że żona zdradza go z jurnym kierowcą z jego własnej firmy, a w Haminie pojawia się konkurencyjna i agresywnie działająca firma, która chce zniszczyć biznes Jaakka. Nic więc dziwnego, że z dnia na dzień zaczyna on zachowywać co najmniej dziwnie, redefiniuje życiowe priorytety, próbując przede wszystkim ratować firmę, ale również szukając odpowiedzi na kluczowe pytanie: No, kto właściwie mnie zabił? Czyżby żona z pomocą kochanka?
    Oczywiście, Tuomainen zbudował fabułę nowej powieści na czytelnym, wielokrotnie wykorzystywanym czy to w prozie kryminalnej, czy w serial albo filmach schemacie. Mamy oto spokojne, prowincjonalne miasto i zwykłego aż do bólu bohatera, który nagle zostaje wrzucony w nietypową dla niego, z lekka absurdalną sytuację, zmuszającą go do działań, których wcześniej by się nie podjął i do spenetrowania granic, o istnieniu których nie miał pojęcia. Szkieletem fabuły powieści jest intryga kryminalna, nie nazbyt skomplikowana, a przy tym przedstawiana z lekkim przymrużeniem oka. Inaczej rzecz ujmując, w tej powieście absurd goni absurd, ledwo żywy i dręczony rozmaitymi dolegliwościami bohater mężnie zmaga się z zagrożeniami fizycznymi i psychicznymi. I ma wiele szczęścia. Czasami przymrużenie oka bywa aż nazbyt wyraźne, jak w zakończeniu powieści (za wiele zdradzić nie mogę…), mnie jednak tego rodzaju konwencja nie wadzi. Także dlatego że w powieści Tuomainena tak naprawdę nie chodzi o kryminalną zagadkę. Stanowi ona jedynie katalizator fabuły – nic więcej.
    Tuomainen opowiada przede wszystkim o rozterkach człowieka, który dowiaduje się, że niedługo, bardzo niedługo, umrze, że wyrok już zapadł, a apelacja nie wchodzi w grę. Początkowo Jaakko jest załamany i rozbity, koniec końców nie popada jednak w czarną rozpacz. Raz, że jego życie, spokojne i przewidywalne, nagle przyspiesza, nie tylko z jego powodu, dwa, wizja rychłej śmierci niespodziewanie otwiera mu perspektywę wolności, której braku sobie nawet nie uświadamiał. Zagrożony zgonem Jaakko wypada z kolein codziennej rutyny, zaczyna działać inaczej niż zwykł działać, myśleć i czuć w sposób bardziej jasny i mocny. Prawdę powiedziawszy, dopiero na kilkanaście dni przed śmiercią zaczyna żyć naprawdę. Taki oto paradoks. Czy to temat na oryginalną powieść, skoro podobnych było już wiele? Jak najbardziej. W opowieści Tuomainena o „człowieku, który umarł” nie ma nadmiernej powagi, zbytniego nadęcia w opisywaniu spraw ostatecznych. Jest za to dużo humoru, czasami czarnego, i wiele cudownie absurdalnych i groteskowych scen, na przykład takich jak kolacja z japońskimi kontrahentami, podczas której Jaakko oznajmia żonie, że wie o jej zdradzie. Na tle skandynawskiej prozy kryminalnej, która bywa nazbyt poważna, by nie rzec koturnowa, szczególnie kiedy dotyka problemów egzystencjalnych czy społecznych, teksty fińskie pisarza prezentują się odkrywczo i świeżo.
    Zdaję sobie sprawę, że proza Tuomainena, który momentami wychodzi bardzo daleko poza ramy klasycznego kryminału, pewnie nie każdemu czytelnikowi przypadnie do gustu. Mnie jednak nieodmiennie wprawia w zachwyt. Cóż, szczera miłość ma swoje prawa.

Jest już program tegorocznej Kryminalnej Piły. Serdecznie wszystkich zapraszam w imieniu organizatorów!

Bez sumienia

Przemysław Semczuk, M jak morderca. Karol Kot – wampir z Krakowa, Świat Książki, Warszawa 2019, s. 288.

    Przemysław Semczuk wyrósł na głównego specjalistę od pisania o seryjnych mordercach czasów PRL-u. Pisał już o Zdzisławie Marchwickim (Wampir z Zagłębia, 2016) czy Joachimie Knychale (Kryptonim Frankenstein, 2017), a teraz postanowił zająć się Karolem Kotem, zwanym Wampirem z Krakowa albo Krwawym Lolkiem. Wybór niby oczywisty, skoro przypadek Kota jest bardzo znany, ale… W pierwszym akapicie książki M jak morderca Semczuk pisze: „Irek Grin, dyrektor Międzynarodowego Festiwalu Kryminału we Wrocławiu, zapytał mnie, nad czym pracuję. Kiedy usłyszał, że chcę przypomnieć sprawę Karola Kota, ze zdziwieniem odparł: ‘A można w tej historii jeszcze coś odkryć?’. Odpowiedziałem uśmiechem”. I faktycznie, na temat kejsu Kota powstało naprawdę wiele artykułów, książek czy filmów, ta mroczna i krwawa historia fascynowała wiele osób. Po co więc do niej wracać, skoro wszystko w tej sprawie wydaje się jasne? Semczuk pokazał – z uśmiechem na twarzy – że nawet w na pozór oczywistej historii można odkryć pewne pęknięcia czy nieciągłości.
    Semczuk znany jest z starannego przygotowywania dokumentacyjnego, żmudnego badania materiałów źródłowych w interesującej go sprawie, choć z roku na rok jest to coraz trudniejsze, bo zmieniają się różnego rodzaju przepisu regulujące udostępnianie dokumentów a do do tego archiwiści czy inne osoby opiekujące się dokumentami sądowymi czy policyjnymi wcale nie witają dziennikarzy czy pisarzy z otwartymi ramionami (Semczuk obszernie pisze na ten temat w Zakończeniu. Zresztą, zmagania z machina biurokratyczną utrudniającą dostęp do dokumentów to – jak sądzę – temat na odrębny tekst. Semczuk pewnie miałby sporo o tym do powiedzenia.) W M jak morderca także jest wiele wyimków z dokumentów sprawy Kota, wypisów z ówczesnej prasy, świadectw ludzi, którzy mieli z nią do czynienia. Semczuk stara się dokładnie dokumentować każdy fakt, tyczący śledztwa w sprawie Kota czy jego głośnego procesu, który skończył się wyrokiem śmierci. M jak morderstwo składa się z dwóch części. Pierwsza dotyczy śledztwa milicji w sprawie nożownika, który najpierw atakował starsze kobiety a potem dzieci. Dochodzenie jest żmudne i skomplikowane, ponieważ milicjanci nie mają motywu zbrodni a poza tym zmienia się modus operandi sprawcy. W dużej mierze śledczy ze specjalnie powołanej grupy operacyjnej Siedemnastka – jak to się mówi – macali na ślepo albo podejmowali działania, które przede wszystkim miały na celu uspokojenia mieszkańców Krakowa. Czasami przynosiło to dosyć humorystyczne efekty, jak to się działa po opublikowaniu błędnego portretu pamięciowego sprawcy, który miał był ubrany w moherowy szalik i zielony kapelusz: „Milicja wypowiada wojnę modzie na czeskie kapelusze i moherowe szaliki w kratkę. Jeśli uzupełnieniem jest zarost, nieogolony delikwent od razu trafia na dołek. Dopiero później sprawdzane jest alibi. Areszty zapewniają się w mgnieniu oka.” Druga część książki tyczy procesu wampira  z Krakowa, którego clou była właściwie jedna kwestia, skoro sprawca przyznał się do  zarzucanych mu czynów, czyli rozstrzygnięcie, czy Kot był poczytalny czy nie. Procesu, który niezwykle interesował krakowian i toczył się pod dużym naciskiem społecznym. Jak pisze Semczuk, „Kraków żądał krwi” i koniec końców krew dostał, bo Kot został skazany na śmierć i powieszony w areszcie w Katowicach.
    Historia śledztwa w sprawie Kota i jego procesu została przez Semczuka rzetelnie udokumentowana i ciekawie przedstawiona, co nie jest łatwe przy tak dużej jak w M ja morderca ilości cytatów. Akurat znałem ją dobrze, więc głównie zainteresowały mnie w tej książce wątki poboczne, co nie znaczy, że mało istotne. Semczuk sporo miejsca poświęcił ukazywaniu – jak to się kiedyś nazywało - „nastrojów społecznych” towarzyszących przypadkowi Kota. Najpierw psychoza strachu, która opanowała Kraków, spowodowana powtarzającymi się atakami nożownika, prowadząca do absurdalnych zachowań. Dla przykładu – kobiety, aby chronić się przed uderzającym od tyłu napastnikiem, wkładały pod ubrania pokrywki do garnków. Potem, kiedy już złapano Kota, narastająca wśród krakowian żądza zemsty i mordu. Wiele to mówi o Polsce lat 60. XX wieku, ale również o uniwersalnej psychologii tłumu. Drugim pobocznym wątkiem w M jak morderstwo jest sprawa poczytalności sprawcy, która właściwie była głównym punktem procesu Kota. Wampir z Krakowa doskonale zdawał sobie sprawę, co i jak zrobił. Przy tym zdawał się jednak nie mieć świadomości, że wyrządzał zło, skoro twierdził: „Moje czyny nie powinny być karalne, bo to było robione dla przyjemności; jakbym zabijał z zemsty, to by było karalne...” Poza tym podczas przesłuchań, badań psychologiczno-psychiatrycznych czy procesu czasami sprawiał wrażenie osoby niestabilnej emocjonalnie i psychicznie. Czy Kot był zaburzony czy wręcz chory psychicznie, czy jedynie amoralny, pozbawiony sumienia, jak sugerowali niektórzy rozmówcy Semczuka? Czy amoralność da się zamknąć w ramach przepisów prawnych? Czy tacy ludzie jak Krwawy Lolek powinni trafiać do więzienia, czy do zamkniętego oddziału szpitala psychiatrycznego? Jak mi się zdaje, na te pytania nie ma jasnych, jednoznacznych odpowiedzi. Zresztą, problem rozstrzygnięcia poczytalności winnych strasznych, często seryjnych zbrodni nie został właściwie rozstrzygnięty po dziś dzień i wciąż powraca przy okazji co bardziej skomplikowanych kejsów. I zwykle skłania do wyrażania diametralnie różnych opinii. Tak jak to było w przypadku Kota. Jedni uważali, że jak najbardziej należała się mu kara śmierci, inni – że popełniono na nim „eutanazję sądową”.
    Na koniec wrócę do uśmiechającego się Semczuka. Czy autor M jak morderca odkrył coś nowego w sprawia Kota? Po wykonaniu wyroku na Kocie ponoć stwierdzono, że morderca miał guza mózgu, który mógł wpływać na jego zachowanie. Czy faktycznie tak było? O tym można się przekonać, czytając świetną książkę Semczuka.